معاونت فرهنگی و امور دانشجویی

دنياي امروز پر از حوادث پر تنش است و رفاه حاصل از پيشرفت فناوري، روحيه راحت طلبي را افزايش و ظرفيت تحمل را كاهش داده و زمينه را براي تعجيل در رسيدن به اميال، خواسته ها و آرزوها تشديد كرده است. در چنين شرايطي، برخورداري از فضيلت صبر و شكيبايي ظرفيت دروني را در برابر سختيها، مصيبت ها و حتي معصيت ها بالا مي برد (نوري، 1387). انسان براي مقابله با حوادث و ناملايمات زندگي در كنار سلامت رواني و توانايي ادامه زندگي پر شور و نشاط، نيازمند صبر است.

صبر و ماهيت آن

• حفظ آرامش  و انتظار کشیدن برای نتیجه­ ای مورد نظر، بدون احساس اضطراب، تنش یا خستگی
• پذیرش ضعف انسانی خود در استمرار رشد فردی، جسمی، هیجانی و معنوی
•  تحمل، همدردی، ادراک و باور کسانی که در نشان دادن بلوغ فکری، آزادی هیجانی و توان مقابله با مشکلات از شما کندترند.
• پذيرش موانع و مشكلات اجتناب ناپدير در جستجوى رشد فردى خود.
• باور داشتن مفاهيمى چون ثبات قدم و تعهد. حفظ خونسردى با در نظر گرفتن مسائل مربوط به رشد درتعهدات زناشويى، خانوادگى، شغلى يا مذهبى
• حفظ برقرارى مناسبات با ديگران، وقتى مشكلى پيش می آيد كه ممكن است حل و فصل آن مدتى به طول انجامد.
•  احساس آرامش، رضايت و خوشنودى از قرار گرفتن در مسير بهبود و رشد فردى
•  دستپاچه نشدن در رويارويى با چالش هاى هيجانى و ديگران را به عجله وانداشتن.
• دانستن اين كه تحولات يك شبه چندان به دراز نمى كشد و تغيير و رشد تدريجى دوام و ثبات بيشترى دارد.
• احساس آرامش، خونسردى در انجام دادن برنامة روزانه و چالش هاى مربوط به آن.
• باور اينكه تلاش ها، از خودگذشتگى ها و تغييرات روزمره سبب تكامل فرد، افزايش عزت نفس و سلامت روان مى شود
•  احساس رضايت از به كار بردن ابزار مقابله در تغيير شكل، بازسازى و دگرگونى تدريجى براى تبديل شدن به فردى با اعتماد به نفس، مطمئن، قابل اعتماد و دوست داشتنى با ارتباطاتى سالم و خودواقع بين.

صبر در قرآن به معني ثبات، استحكام، و قدرت مقاومت روح است؛ صبر، تحمل از سر ناچاري نيست بلكه عزم قوي براي انجام كار و ادامه ي پشتكار و استقامت خلل ناپذير است. حضرت علي ^(ع) در اين باره مي فرمايد: "صبر مبارزه با حوادث است".

وجوه گوناگون صبر كدامند؟

صبر از زواياي مختلف، معاني متفاوتي مي رساند مانند " سعه صدر،پايداري، حلم و بردباري، مهار خشم، عفت، و . . . "..

معادل هاي صبر در روان شناسي براساس معاني گوناگون آن بسيار متفاوتند. براي نمونه صبر در طاعت به مفهوم "خودگرداني" نزديك است. خودگرداني زماني است كه افراد براي كسب نتيجه اي يا پرهيز از پيامدي، گفتارها، كردارها، و پندارهايي را مراعات يا ترك كنند. كه در اين معنا، انجام آن ناظر بر "صبر در طاعت" است.. صبر در معصيت در روان شناسي تا حدودي با مفهوم"خود مهاري" يا "خويشتن داري" گره مي خورد. و سرانجام، صبر در سختي ها را در روان شناسي  مي توان با مفهوم تاب آوري و سرسختي  و تحمل معادل دانست.

با توجه به آنچه  كه درباره معاني صبر گفته شد مي توان صبر را  اين گونه تعريف كرد: به طور كلي صبر جريان نگه داري و مهار نفس در حالت خاصي است كه سبب پايداري و استقامت در انجام كارهاي سخت، تحمل سختي ها و مشكلات و در اختيار گرفتن اميال شهواني و پرخاشگري مي شود (حسين ثابت، 1387).

كاركردهاي صبر در زندگي

صبر چهار خاصيت دارد: 1.مقابله با فشار روحي، 2.توفيق در تحصيل، شغل، و روابط اجتماعي، 3.مهار خشم و شور جنسي، و 4.دين داري.

مقابله با فشار روحي. از منظر روان  شناسي فشار رواني موجب ناهماهنگي بين توانمندي هاي زيستي، رواني، و اجتماعي فرد با پيامدهاي يك موقعيت مي شود. بنابراين، اگر تعادل برقرار باشد يعني منابع دروني (بردباري) كافي باشد فشار موقعيتي زياد هم موجب فشار رواني نمي شود. بنابراين، وقتي كسي صبور است، كمتر  رنج مي كشد.

موفقيت در تحصيل، شغل، و روابط اجتماعي. تحقيقات حاكي است كه  افرادي كه قادرند بيشتر روي خود تسلط داشته باشند در تمامي زمينه ها موفق تر از كساني هستند كه تكانشي و افسارگسيخته اند. مطالعه طولي والتر ميشيل نشان داد كه افرادي كه در كودكي خويشتن دار بودند در نوجواني از نظر اجتماعي صالح تر، كارآمد تر و داراي قدرت ابراز وجود بيشتري هستند، و بهتر مي توانند با ناكامي هاي زندگي درافتند، كمتر دچار فشار رواني مي شوند، و در مواجهه بامشكلات بجاي كنار كشيدن خود با معضلات در مي افتند، و در طرح ها و كارها از خود خلاقيت بيشتري نشان مي دهند.

مهار هيجان خشم و غريزه جنسي. از ديد روان كاوي كسي كه بتواند دو غريزه پرخاشگري و جنسي را مهار كند آدم  خويشتنداري است. در اسلام هم صبر در معصيت كه پايه اول آن بر مهار نفس است اهميت خاصي دارد.

دين داري. در اسلام، صبر نيمي از ايمان است و نيم ديگر آن شكر.  يعني انسان يا در رفاه و آسايش است  كه شاكر است و از سوي ديگر در حال سختي و گرفتاري است كه بايد صبور باشد. مومن صبور  است.

برخی از باورهای افراد فاقد صبر و تحمل:

·  بايد بتوانم اين كار را سريع تر و بهتر انجام دهم.

·  ديگران بايد مرا از همان ابتدا درك كنند بدون آنكه لازم باشد حرفم را تكرار كنم.

·  چرا تغيير و رشد بايد اين همه به طول بيانجامد و مستلزم اين همه تلاش باشد؟

·  آنقدر مسئوليت بر دوش من است كه هيچگاه نمى توانم همة آنها را انجام دهم.

·  هركز راهى نيست كه كسى بتواند به من كمك كند تا تغيير كنم. تغيير من غيرممكن است.

·  براى انجام كارها يك راه درست و يك راه غلط وجود دارد چرا به هر كس كه برخورد مى كنم راه غلط را انتخاب مى كند؟

·  چرا ديگران نمى توانند سريع تر تغيير كنند؟

·  همة افراد بايد به اندازة من از ميل به رشد و تغيير هيجان زده شوند.

·  مى خواستم اين كار را ديروز انجام دهم.

·  اگر به اهداف موردنظرم نرسم، فرقى نمى كند تا چه اندازه پيش رفته ام.

·  نمى توانم چيزهايى مثل رژيم غذايى، مشاوره، فيزيوتراپى، حساسيت زدايى و ارتودونسى را تحمل كنم. همه آنها چندان به طول مى انجامد كه نتايج شان قابل مشاهده نيست

·  هر گاه مانعى بر سر راه خود مى بينم يا دچار لغزشى مى شوم، از اين كه رشد و تغيير تا اين اندازه طول مى كشد، پريشان مى شوم

·  نمى توانم تحمل كنم اوضاع بر وفق مراد نباشد. اين بى نظمى مرا عصبى و ناراحت مى كند.

·  من بايد بى نقص باشم، پس تو هم بايد بى نقص باشى؛ اگر نباشيم، حتماً به اين سبب است كه نمى خواهيم چنين باشد.

·  وقتى فكر مى كنم همه چيز را از دست داده و شكست خورده ام، دوباره به وضع گذشته برمى گردم و عادات قبلى خود را تكرار مى كنم. اين آن چيزى نيست كه انتظارش را داشتم.

·  هيچگاه نمى توانم به هدف خود مبنى بر رشد و تغيير دست يابم، بنابراين تلاش كردن هم سودى ندارد.

براى بالا بردن ميزان صبر خود بايد:

ü       جهان بينى منسجمى از زندگى داشته باشيد. دغدغة آينده را نداشته باشيد. هر روز را موهبتى از زندگى بدانيد كه به شما امكان خواهد داد يك قدم به هدف خود كه رشد و تغيير است، نزديك تر شويد

ü       واقعيت انسان بودن خود را بپذيريد؛ بدين معنا كه براى تغيير و رشد به زمان، تلاش و مصرف انرژى نياز داريد.  به عبارت ديگر شما در مقام يك انسان در برابر رو­ش هاى ديرينه و هميشگى رفتارى، واكنشى، و باورپذيرى از خود مقاومت نشان خواهيد داد.

ü       ديدگاه خود را از گذشته، حال و آينده تغيير دهيد . بر اشتباهات و خطاهاى گذشته خود انگشت نگذاريد. نگران نباشيد كه در آينده چگونه عمل خواهيد كرد. هر روز را به عنوان شروعى تازه آغاز كنيد.

ü       اهداف بزرگ تر را به هدف هاى كوچك ترى تقسيم كنيد كه به شكلي واقع بينانه تر در آيندة نزديك قابل حصول باشند.

ü       براى طرح ريزى مسير خود به سوى بهبود و رشد، به صورت نظام مند برنامه ريزى كنيد.

ü       از واقعيات اطراف خود آگاه باشيد. با هر كس كه برخورد مى كنيد مشغول كشمكش با مشكلات، نقاط ضعف، ناكامى ها، خطاها، بحران ها و موانع موجود در مسير رشد فردى و بهبود خود است. همة ما در مسير رشد فردى قرار داريم. كسى از اين سفر مستثنا نيست. به پايان رسيدن اين سفر يك عمر به طول مى انجامد.

با ترس هاى خود در راه دست يافتن به اهداف مواجه شويد. به ياد داشته باشيد دنيا يك روزه خلق نشد. سمفونى هاى زيبا، آثار هنرى و شاهكارهاى ادبى يك روزه خلق نشدند. يك عمر را نمى توان دريك روز زندگى كرد.

گام های پرورش صبر در ادامه رشد فردی و تغییر:

گام اول:  پيش از كسب مهارت هاى لازم براى افزايش صبر، وضع كنونى صبورى خود را شناسايى كنيد. در دفتر يادداشت خود به پرسش هاى زير پاسخ دهيد:

1-  تعريف شما از صبر چيست؟

2- وقتى مشكلى بروز مى كند، تا چه اندازه صبر داريد؟

3- دربارة ميزان رشد فردى خود تا چه اندازه صبوريد؟

4- دربارة ميزان رشد ديگر افراد مهم در زندگى چقدر صبوريد؟

5- پيامدهاى منفى بردبارى نداشتن براى شما چه بوده است؟

6- ديگران در برابر تحمل نداشتن شما چه واكنشى نشان مى دهند؟ واكنش شما چيست؟

7- وقتى طاقت شما تمام مى شود چه احساسى داريد؟

8- چه باورهايى در شما مانع صبر و تحمل اند؟

9- چه باورهاى جايگزينى به شما كمك مى كند صبورتر باشيد؟

10- چه ويژگى هاى رفتارى جديدى مى توانيد كسب كنيد تا صبورتر باشيد؟

گام دوم:  به مجرد اين كه تصوير بهترى از وضع بردبارى خود داشته باشيد، شايد لازم باشد بياموزيد چگونه هدفى را كه براى رشد برگزيده ايد به هدف هاى كوتاه مدت و واقع بينانه تقسيم كنيد. از فعاليت هدف گذارى زير استفاده كنيد تا اين مهارت را بياموزيد.

فعاليت تعيين هدف

در حالت آرام قرار گيريد. چشمان خود را ببنديد. خود را در مسيرى طولانى مجسم كنيد كه به ميدانى وسيع و گسترده منتهى مى شود. همين كه طى مسير را آغاز مى كنيد، علائمى مشاهده مى كنيد كه براى نشان دادن مسير سفر به شما در نظر گرفته شده اند.  هر علامت معرف كانونى متفاوت در مسير زندگى شماست. این علائم عبارت اند از: خانواده، روابط، دانشگاه، شغل، جامعه، و صحت فردى. به هر علامت كه مى رسيد، تجسم كنيد اهداف نهايى شما براى اين محدوده چيست. پس از آن كه به آخرين علامت رسيديد، اهداف زندگيتان را در ذهن خواهيد داشت. به قدم زدن در افق ادامه دهيد با اين اطمينان كه اهداف شما در زندگى هميشه آشكارا در كانون توجه خواهد بود. به مجرد اين كه آماده شديد، از پنج تا يك بشماريد. چشمان خود را باز كنيد و به خود آرامش دهيد و آمادة كار شويد.

الف- اهداف زندگى را كه براى هر يك از شش علامت در مسير زندگيتان مجسم كرده ايد ثبت نماييد.

خانواده( خانوادة پدرى، خانوادة كنونى و فرزندان)

روابط(دوستان يا زندگى زناشويى)

مدرسه )دبيرستان، دانشكده، فارغ التحصيلى(

دوران شغلى )حرفه، شغل، كار(

جامعه )گروه هاى شهرى، فعاليت داوطلبانه، مسجد، سياست(

صحت فردى )سلامت جسمانى، سلامت روانى، فعاليت فيزيكى، اوقات فراغت، تفريح(

ب- آيا اهداف گام  " الف " معرف تمام اهداف فردى شماست؟ اگر اين گونه است، تا گام  "ج " پیش بروید اگر نه، اهداف دیگری را که برای زندگی خود مد نظر دارید ثبت کنید.

ج-  براى هر هدف فهرست بندى شده، به پرسش هايى كه در ادامه آمده است، در دفتر يادداشت خود پاسخ دهيد.

·  چه مدت به طول خواهد انجاميد تا به هدف دست يابم؟

·  چه هدف هاى كوتاه مدتى براى تحقق اين هدف بزرگ تر لازم است؟ هر يك از اين اهداف كوچك ترچه مدت به طول خواهد انجاميد؟

·  چه رفتار جديدى بايد بياموزم تا به اهداف كوچك تر دست بيابم؟

·  چه وظايفى را بايد انجام دهم تا به اين اهداف كوچك تر دست يابم؟

·  براى دست يافتن به هر يك از اهداف كوچك تر چه پاداش هايى مى توانم به خود بدهم؟

·  صبر چه نقشى در دست يافتن به اهداف كوچك تر ايفا مى كند؟

د- هر يك از شش هدف زندگى را با طرح كلى اهداف زندگى تطبيق دهيد:

طرح كلى هدف زندگى

هدف زندگى – مستلزم وقت است.

هدف فرعى- مستلزم وقت است

غايت ها- مستلزم وقت است.

وظايفى كه بايد انجام داد- مستلزم وقت است.

وظايفى كه بايد انجام داد- مستلزم وقت است.

پاداش هاى هر رفتار، وظيفه، غايت، اهداف فرعى و هدف هاى جديد.

گام سوم:  پس از آن كه اهداف زندگى خود را بررسى كرديد و آموختيد آنها را به واحدهاى كوچك تر، عملى و قابل دسترس تقسيم كنيد، آماده ايد تا نظام باور خود دربارة دستيابى به هدف را بررسى كنيد. در دفتر يادداشت خود يك شعر كوتاه يا پارگراف دربارة هر يك از گفته هاى زير مبنى بر بالا بردن صبر و تحمل يادداشت كنيد:

از تو حركت از خدا بركت

كارها را بر خود آسان بگير

امروز اولين روز از بقية عمر توست

ابتدا بايد كارهاى مهم تر را انجام داد

نوشتة خود را مرور كنيد و تصويرى از زندگى خود ترسيم يا نقاشى كنيد كه شامل چشم انداز سفر در مسيرزندگى شما باشد. سپس به پرسش هاى زير در دفتر يادداشت خود پاسخ دهيد

1)       چقدر پذيراى مفهوم تحمل خود و ديگران هستم؟

2)       چقدر جملات بالا بردن صبر را باور دارم؟

3)       زندگى من تا چه اندازه مملو از خشم، تنفر، و خصومت در اين باره است كه چقدر طول خواهد كشيد به هدفم دست يابم؟

4)       چگونه مى توانم آرامش بيابم و آهسته و پيوسته به رشد فردى برسم؟

5)       از اين تمرين چه چيزى دربارة صبر آموخته ام؟

6)       در نتيجة اين تمرين دربارة خود و آينده ام چه احساسى دارم؟

گام چهارم: پس از به پايان رسيدن گام هاى اول، دوم و سوم خواهيد پذيرفت كه رشد فردى، بهبود و تغييردر سرتاسر زندگى جريان دارد و بايد با گام هاى واقع بينانه اين مسير را پيمود.  اگر هنوز احساس مى كنيدتحمل خود يا ديگران را نداريد، به گام اول بازگرديد و از نو آغاز كنيد.

مباني روان شناختي صبر

1.داشتن هدف مشخص. اگر كسي هدف مشخصي نداشته باشد دليل تحمل سختي را ندارد و صبور نيست.

2.داشتن هدف ارزشمند. فرد زماني مي تواند سختي را تحمل كند كه براي رسيدن به هدفي با ارزش باشد. در قرآن هدف صبر، جلب رضايت خداوند است.

3.شوق رسيدن به هدف. داشتن انگيزه رسيدن به هدف انسان را صبور مي كند. اين اشتياق لزوما با ارزشمند بودن هدف همراه نيست . ممكن است هدفي ارزشمند باشد اما شخص اشتياق رسيدن به آن را نداشته باشد.

4.ترس از شكست.  از آموزه هاي اسلامي چنين بر مي آيد كه شوق به تنهايي انسان را به مسيري سوق نمي دهد بلكه ترس هم لازم است. مانند خوف و رجاء. براي نمونه، ترس مطلق از خدا به نا اميدي و رها كردن عمل و اميد مطلق به او،  بي خيالي و رها كردن عمل را در پي دارد.

5.زهد و رهايي از هوس.  اگر كسي تمام شرايط گفته شده را داشته باشد ولي در عين حال به چيزهايي علاقه داشته باشد كه منافي هدف است آنگاه نمي تواند سختي رسيدن به هدف را تحمل كند. مثل دانش جويي كه ارزش قبولي در كنكور كارشناسي ارشد را مي داند و به قبولي در ان هم علاقه دارد اما به خوش گذراني اشتياق بيشتري دارد ونيم تواند از هوس خود بگذرد.

6.ترس از شكست. شوق به تنهايي انسان را به مسيري سوق نمي دهد بلكه ترس هم لازم است. مثلا فقط شوق قبولي براي شركتدر امتحان كافي نيست بلكه ترس از شكست در امتحانات هم لازم است. در دين اسلام هم وعده بهشت داده مي شود و هم هشدار جهنم. كه هر دو براي رسيدن به رستگاري لازمند.

نتيجه

صبر يكي از فضيلت ها و ويژگي دروني و حاكي از ثبات دروني است كه نتيجه آن مديريت احساسات و هيجانها، توان تحمل سختي ها و سخت كوشي هاست. صبر در زندگي روزمره داراي كاربرد است مانند مقابله با فشارهاي رواني. همچنين صبر موفقيت در تحصيل، شغل، و روابط اجتماعي را تسهيل مي كند. در برخورد با هيجانها آدمي را توانمندتر مي سازد و در زمينه دينداري انسان را ياري مي دهد. با توجه با آيات و روايات پايه هاي روان شناختي  صبر را مي توان در مشخص بودن هدف، ارزشمندي هدف، اشتياق به رسيدن به هدف، ترس از شكست، بي ميلي به امور منافي هدف، ضرورت پيمودن مسير براي رسيدن به هدف، و قصدمندي و عامليت در رسيدن به هدف. جستجو كرد.

سرانجام امروزه، صبر نه يك واژه و مفهوم بلكه فضيلتي است كه قابل سنجش و اندازه گيري است و مي توان با ابزارهاي روان شناختي مناسب ميزان و نوع آن را اندازه گرفت.